تاريخچه بانكداري الكترونيك در ايران

تاريخچه بانكداري الكترونيك در ايران

سابقه فعاليت‌هاي بانكداري الكترونيك در ايران به سال ۱۳۵۰ برمي‌گردد. در آن موقع بانك تهران با در اختيار گرفتن بين ۷ تا ۱۰ دستگاه خودپردازدر شعبه‌هاي خود نخستين تجربه پرداخت اتوماتيك پول را تنها در همان شعبه نصب شده بر عهده داشتند. ‌اواخر دهه ۱۳۶۰بانك هاي كشور با توجه به كاربرد كامپيوتر شخصي و احساس نياز به اتوماسيون عمليات بانكي به رايانه‌اي كردن عمليات بانكي پرداختند. طرح جامع اتوماسيون بانكي پس از مطالعه و بررسيهاي گوناگون در قالب پيشنهادي براي تحولي جامع در برنامه‌ريزي فعاليت هاي انفورماتيكي بانك ها به مسئولان شبكه بانكي ارائه شد كه با مصوبه مجمع عمومي بانكها در سال ۷۲ طرح جامع اتوماسيون سيستم بانكي شكلي رسمي به خود گرفت. در همان سال بانك مركزي، شركت خدمات انفورماتيك را به عنوان سازمان اجرايي طرح جامع انفورماتيك سيستم بانكي تاسيس كرد. طي سال هاي ۷۲ و ۷۳ جرقه هاي ايجاد سوييچ ملي جهت بانكداري الكترونيكي زده‌شد و در همان راستا شبكه ارتباطي بين بانك ملي و فروشگاه هاي شهروند ايجاد شد. در خرداد۱۳۸۱مجموعه مقررات حاكم بر مركز شبكه تبادل اطلاعات بين بانكي موسوم به شتاب به تصويب رسيد. بدين سان اداره شتاب بانك مركزي در ۱۳۸۱/۴/۱تاسيس و با هدف فراهم كردن زير ساخت بانكداري الكترونيكي آغاز به كار كرد. شتاب با ايجاد ارتباط بين دستگاه هاي خود پرداز سه بانك رسماً متولد شد(بانكهاي كشاورزي، توسعه صادرات و صادارت ايران درپايلوت اوليه اين طرح حضورداشتند وبانكهاي خصوصي سامان وكارآفرين نيزدرخواست كردند كه درآزمايشهاي اوليه شتاب حضورداشته باشند). درحال حاضربيشتربانكهاي ايران بطورمستقيم طرح هاي با نكداري الكترونيكي خود را پيش برده و مي برند. بانك ملي با طرح سيبا، بانك تجارت با طرح  SGB، بانك صادرات با طرح سپهر، بانك رفاه با طرح جاري همراه، بانك كشاورزي با طرح مهر، بانك ملت با طرح جام و بانكهاي خصوصي با طرح بانكداري ۲۴ ساعته و به صورت مجزا و منفرد، با نكداري الكترونيكي را درحوزه تحت پوشش خود تجربه كرده و مي كنند.

۲-۱-۳-۱) بانكداري  الكترونيك و سيرتحول آن در ايران

رشد و گسترش روز افزون فناوري ارتباطات، انقلابي را در ابعاد مختلف زندگي انسانها و عملكرد سازمانها ايجاد كرده است. اين فناوري روش هاي كاركرد و نگرش افراد، سازمانها و دولتها را دگرگون ساخته و باعث ايجاد صنايع نوين، مشاغل جديد و خلاقيت در انجام امور شده است. ظهور پديده‌هايي چون كسب و كار الكترونيك، تجارت الكترونيك و بانكداري الكترونيك از نتايج عمده نفوذ و گسترش فناوري اطلاعات در بعد اقتصادي است. كشور ما در عرصه حضور و به‌كارگيري تجارت و بانكداري الكترونيك، كشوري جوان است و تا رسيدن به وضعيت مطلوب را ه درازي در پيش رو دارد.

قانون تجارت الكترونيك در دي ماه سال ۱۳۸۲ تصويب شد. در زمينه بانكداري الكترونيك تاكنون فعاليتهاي گسترده‌اي صورت گرفته، ليكن نبود برخي زير ساختها در ابعاد مختلف موجب كندي اين فعاليتها شده است. در اين مقاله سعي شده تا ضمن ارائه مفاهيم و تعاريف، ويژگيها و الزامات تجارت و بانكداري الكترونيك، ابزارها و كانال هاي بانكداري الكترونيك معرفي شود و وضعيت هر يك به صورت اجمالي مورد بررسي قرار گيرد.

دسترسي تعداد زيادي از مردم جهان به شبكه جهاني اينترنت و گسترش ارتباطات الكترونيك بين افراد و سازمانهاي مختلف از طريق دنياي مجازي، بستري مناسب براي برقراري مراودات تجاري و اقتصادي فراهم كرده است. تجارت الكترونيك عمده ترين دستاورد به‌كارگيري فناوري در زمينه هاي اقتصادي است.

استفاده از اين فناوري موجب توسعه تجارت، تسهيل ارتباطات عوامل اقتصادي، فراهم كردن امكان فعاليت براي بنگاه هاي كوچك و متوسط، ارتقاي بهره وري، كاهش هزينه ها و صرفه‌جويي در زمان شده است. فناوري ارتباطات و اطلاعات امكان افزايش قابليت رقابت‌پذيري بنگاهها را فراهم ساخته و همچنين به ايجاد مشاغل جديد منجر شده است.

بر اثر گسترش اين فناوري حجم تجارت الكترونيك در جهان روز به روز در حال رشد است. طبق تحقيقات منتشر شده توسط موسسه فارستر پيش‌بيني مي‌شود طي سالهاي ۲۰۰۶-۲۰۰۲ حجم تجارت الكترونيك به طور متوسط سالانه بيش از ۵۸ درصد رشد كرده و از ۲۲۹۳ ميليارد دلار در سال ۲۰۰۲ به بيش از ۱۲۸۳۷ ميليارد دلار در سال ۲۰۰۶ بالغ شود.

يكي از ابزارهاي ضروري براي تحقق و گسترش تجارت الكترونيك ، وجود سيستم بانكداري الكترونيك است كه همگام با سيستم‌هاي جهاني مالي و پولي عمل و فعاليتهاي مربوط به تجارت الكترونيك را تسهيل كند. در حقيقت مي‌توان گفت كه پياده سازي تجارت الكترونيك ، نيازمند تحقق بانكداري الكترونيك است.

به همين دليل، استفاده از سيستم هاي الكترونيك در موسسات مالي و اعتباري جهان به سرعت رو به گسترش بوده و تعداد استفاده كنندگان از خدمات بانكداري الكترونيك روز به روز در حال افزايش هستند.

براساس گزارش تحقيقاتي موسسه Data Monitor (از مراكز برجسته تجزيه و تحليل اطلاعات بانكداري در اروپا) آمار استفاده‌كنندگان از سيستم‌هاي بانكداري الكترونيك در هشت كشور فرانسه، آلمان، ايتاليا، هلند، اسپانيا، سوئد، سوئيس و انگليس از ۵/۴ ميليون نفر در سال ۱۹۹۹ به حدود ۲۲ ميليون نفر در سال ۲۰۰۴رسيده است. در سال ۲۰۰۵ بيش از ۷۵ درصد شركت هاي فعال در كشورهاي توسعه يافته حداقل از يكي از خدمات بانكداري الكترونيك استفاده مي‌كنند. مي توان گفت كه امنيت حساب كاربران ، مكان مراجعه به بانك در هر زمان ومكان ، باعث رشد و پوياي اقتصادهركشور مي شود .

۲-۲) مدلهاي بانكداري الكترونيكي

۲-۲-۱) بانك هاي الكترونيكي

در واقع موسسه اي است كه فقط روي اينترنت موجود است و داراي هيچ گونه شعب فيزيكي نيست.

۲-۲-۲) شعبات الكترونيكي

در اين مدل بانك هاي معمولي و مرسوم ، خدمات بانك الكترونيكي را به كاربران خود ارائه مي دهند.علت وجود اين مدل اين است كه تمامي كاربران اينترنت و مشتريان بانك ها از خدمات بانك هاي الكترونيكي استفاده نمي كنند لذا وجود بانك هاي قديمي هنوز تا مدتي لازم به نظر مي رسد .

كه البته استفاده ازمدل دوم بهتر است چون بحث امنيت را از ديد كاربران بهتر مي تواند پوشش دهد پس مراجعين بيشتري خواهد داشت كه در نهايت سود بيشتر را در بر خواهد داشت و بانك را به اهداف نزديك تر خواهد كرد.

۲-۲-۳) انواع خدمات بانكداري الكترونيكي

بانكداري الكترونيك شامل سيستم هايي است كه مشتريان موسسات مالي را قادر مي سازد تا در سطح اطلاع رساني، ارتباط و تركنش از خدمات و سرويس هاي بانكي استفاده كنند:

 

• اطلاع رساني

اين سطح ابتدايي ترين سطح بانكداري اينترنتي است. بانك اطلاعات مربوط به خدمات و عمليات بانكي خود را از طريق شبكه هاي عمومي يا خصوصي معرفي مي كند.

 

• ارتباطات

اين سطح از بانكداري اينترنتي امكان انجام مبادلات بين سيستم بانكي و مشتري را فراهم مي آورد. ريسك اين سطح در بانكداري الكترونيك بيشتر از شيوه سنتي است و كنترل هاي مناسبي را براي عدم دسترسي به شبكه اينترنت بانك و سيستم هاي رايانه اي نياز دارد.

انواع مختلف بانكداري الكترونيك عبارتند از:

 

• بانكداري اينترنتي

 

• بانكداري مبتني بر تلفن همراه و فناوري هاي مرتبط با ان

 

• بانكداري تلفني

 

• بانكداري مبتني بر نمابر

 

• بانكداري مبتني بر دستگاه هاي خودپرداز

 

• بانكداري مبتني بر پايانه هاي فروش

 

• بانكداري مبتني بر شعبه هاي الكترونيكي

 

• براي ارائه خدمات بانكداري الكترونيك كانال هاي متعددي وجود دارد كه برخي آنان عبارتند از:

 

• رايانه هاي شخصي

 

• كيوسك

 

• شبكه هاي مديريت يافته

 

• تلفن ثابت و همراه

 

• دستگاه هاي خودپرداز

 

• پايانه هاي فروش

در روش شبكه هاي مديريت يافته، بانك ها براي ارتباط با مشتريان خود از شبكه هايي كه ايجاد شده، استفاده مي كنند. در روش اينترنت با رايانه هاي شخصي بانك از طريق ايجاد يك پايگاه اينترنتي و معرفي آن به مشتريان با آنها ارتباط متقابل برقرار كرده و ارائه خدمت مي كند. در روش بانكداري تلفني، تلفن (اعم از تلفن ثابت و همراه) وسيله ارتباطي بانك با مشتريان خود بوده و از اين طريق خدمات بانكي عرضه مي شود. با بهره گرفتن از ماشين هاي خودپرداز نيز بانك ها مي توانند خدمات متنوعي از قبيل برداشت نقدي، سپرده گذاري، انتقال وجه، پرداخت صورت حساب، قبوض و غيره را به مشتريان خود ارائه دهند.

 

• تراكنش

اين سيستم متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات خود از بالاترين سطح ريسك برخوردار است و با يك سيستم امنيتي كنترل شده قادر است، صدور چك، انتقال وجه و افتتاح حساب را انجام دهد. در سطح تراكنشي كه بالاترين ميزان ريسك را هم دارد، مشتري قادر است تا به طور واقعي بانكداري الكترونيكي را تجربه كند و از سرويس هايي مانند انتقال وجه و پرداخت قبوض بهره مند گردد. بانكداري الكترونيكي به دو طريق هزينه هاي يك بانك را كاهش مي دهد كه شامل كاهش “هزينه پردازش تراكنش ها ” و كاهش تعداد شعب لازم براي ارائه سرويس مناسب به مشتريان بانك است. و مهم ترين زيرساخت هاي لازم جهت بانكداري الكترونيكي را مخابراتي، امنيتي، حقوقي و بانكي، فرهنگي و انساني مي باشند.

 

• امضاي ديجيتال يا امضاي الكترونيك

در تجارت الكترونيك مانند هوا براي انسان است. به زبان ساده، امضاي الكترونيك، امضايي است كه علي رغم رويت نبودن، قابل اثبات است. براي گسترش تجارت و بانكداري الكترونيكي در ايران، مشكلاتي مانند تحريم هاي بين المللي و اجرايي شدن امضاي ديجيتال وجود دارد. امضاي ديجيتالي به منظور پرداخت قبوض و نقل و انتقالات مالي مورد استفاده قرار مي گيرد كه به علت نبود امنيت كافي، بانك ها به جزد يك بانك قادر به اجرايي كردن امضاي ديجيتالي نيستند. برقراري امنيت در دنياي مجازي بسيار اهميت دارد، به طوري كه بايد كليه امكانات قانوني و حقوقي در كنار امكانات فني به كار گرفته شود تا از جرايم مجازي جلوگيري كند.

قوانين امضاي الكترونيكي طبق قانون تجارت الكترونيك

امضاي الكترونيكي مطمين: امضايي الكترونيكي است كه مطابق با ماده(۱۰) اين قانون باشد.

ماده۱۰ امضاي الكترونيكي مطمين بايد داراي شرايط زير باشد:

الف) نسبت به امضاءكننده منحصر به فرد باشد.

ب) هويت امضاءكننده داده پيام را معلوم نمايد.

ج) به وسيله امضاءكننده و يا تحت اراده انحصاري وي صادر شده است.

به نحوي به يك داده پيام متصل شود كه هر تغييري در آن داده پيام قابل تشخيص و كشف باشد.

بطور كلي بانكداري الكترونيك را به انواع ذيل تقسيم نمود : (central bank ,2002)

 

• بانكداري خانگي

مشتريان بانك ها از طريق رايانه هاي شخصي و با بهره گرفتن از مودم [۱] و همچنين يك خط تلفن ميتوانند به اطلاعات رايانه مركزي بانك ها در اينترنت و يا اينترانت دسترسي پيدا كرده و آنگاه عمليات بانكي خود را انجام دهند. به عبارت ديگر بانكداري خانگي عبارت است از انجام تقريباً كليه عمليات بانكي از طريق رايانه هاي شخصي موجود در منازل و با بهره گرفتن از خطوط مخابراتي.

 

• بانكداري از راه دور [۲]

شتاب در رشد بانكداري از راه دور، از سالهاي ۱۹۸۰ به بعد با بهره گرفتن از تلفن هاي همراه در دنيا آغاز شد. اين رشد در حقيقت با گسترش شبكه هاي بي سيم [۳]و تلفن هاي همراه[۴] ، و قابليت وصل شدن تلفن هاي همراه به اينترنت موجب گرديد تا مشتريان بانك ها از هر نقطه اي امكان دسترسي به حساب هاي خود در بانك را داشته باشند و بتوانند عمليات بانكي خود را انجام دهند و پديده جديدي بنام بانكداري از راه دور را بوجود آورند .

 

• بانكداري اينترنتي

بانكداري اينترنتي را ميتوان به معني انجام كليه عمليات بانكي از طريق وب سايت ايجاد شده توسط بانك در اينترنت دانست .(Furst,2000)

به علت استفاده زياد از بانكداري الكترونيك در كشور ايرن بخصوص بانكداري اينترنتي بانك ملت مختصري از بانكداري اينترنتي در ذيل ارائه مي گردد:

ايران مانند ديگر كشورها، داراي شركت هاي بسياري است كه براي توسعه بازار خود به اينترنت وابسته اند. هدف بيشتر اين شركت ها از پايگاه هايي كه در اينترنت ايجاد مي كنند، همانا توسع صادرات است. اما تجارت الكترونيك در ايران در مرحله كودكي و نوپايي است و نياز به مراقبت و حمايت زيادي از طرف دولت دارد. با وجود آنكه الكترونيكي كردن فعاليت هاي بانكي و پرداخت قبوض از طريق خودپردازها براي بهبود وضعيت ارائه خدمات به مشتريان صورت گرفته است اما در ايران اين امر به سبب برخي مشكلات ساختاري و عدم بسترسازي هاي مناسب جهت سردرگمي و نارضايتي مردم شده است (هر چند كه روز به روز در حال توسعه و بهتر شدن است). بانكداري اينترنتي به عنوان يك موضوع جديد و جذاب با وسعت و پهناي گسترده اي از تحقيقات روبرو است و در آينده گسترده تر از اين خواهد شد. مهم ترين مسايلي كه در ايران براي پياده سازي بانكداري سيار بايد در نظر گرفته شوند عبارتند از:

 

• توسعه و ارتقاء زيرساخت هاي مخابراتي از جمله راه اندازي شبكه GPRS پرسرعت

 

• رعايت استانداردهاي بين المللي

 

• بكارگيري سيستم هاي پرداخت سيار

 

• كاهش هزينه ها و ارائه خدمات ويژه به مشتريان موبايل

 

• تربيت نيروي متخصص در زمينه طراحي

 

• آموزش هاي فني و كاربردي براي پرسنل شبكه هاي تجارت سيار و هم براي كاربران اين خدمات.

 

• تنظيم و تصويب قوانين حقوقي به منظور حمايت از مشتريان و كاربران و اجراي صحيح بانكداري سيار

 

• ايجاد امنيت در ارتباطات موبايل و ساير وسايل ارتباطي سيار كه اين عوامل مي توانند در جلب اعتماد مردم تأثير به سزايي داشته باشد. يكي از مسايل مهم در بانكداري سيار، امنيت آن است كه با بهره گرفتن از استانداردهاي امنيت در شبكه GPRS مي توان آن را ايجاد كرد.

تجارت الكترونيك و بانكداري اينترنتي از جمله مسايل به روز دنيا مي باشد كه دامنه تحقيقاتي گسترده اي را مي طلبد. از مهم ترين نتايج حاصل از راه اندازي سيستم هاي فراگير بانكي مي توان به افزايش ميزان رضايت مندي مشتريان با ارائه خدمات گوناگون بهبود بهره وري و كارايي منابع انساني مديريت منابع و هزينه ها و همچنين ايجاد تبعيت و انطباق روز افزون تري با قوانين داخلي و خارجي اشاره كرد. علاوه بر اين ارتقاي توانايي پاسخ گويي به نيازهاي مشتريان و بانك ها، امكان رهگيري و پيگيري مشتريان، اسناد و همچنين افزايش سرعت پاسخگويي و تسريع عمليات ها از جمله ساير مزاياي سيستم هاي فراگير بانكي است. اما در كشور ما با توجه به برخي مشكلات در خدمات رساني به شهروندان خصوصاً در شهرهاي بزرگ لزوم راه اندازي و ارتقاي سيستم هاي فراگير بانكي به چشم مي خورد. كه در اين زمينه ايجاد دولت الكترونيك بصورت صحيح و درست، خود نيز نيازمند آموزش تمامي افراد جامعه در جهت آشنايي با وسايل ارتباطي مرتبط مي باشد.

 

• تلفن بانك

در حال حاضر بانك ها با نصب بردهاي الكترونيكي بر روي تلفنبانك بر روي رايانه هاي مركزي شبكه هاي داخلي و شبكه هاي متمركز، امكان پاسخگويي خودكار به مشتريان را فراهم كرده اند، كاربران با در اختيا داشتن تلفن هاي مجهز به سيستم تن از طريق ايجاد ارتباط با تلفنبانك امكان دريافت صورتحساب و آگاهي از موجودي حساب خود رادارند.

 

• بانكداري از طريق تلويزيون كابلي

در شيوه بانكداري از طريق تلويزيون كابلي، با بهره گرفتن از يك سيستم كنترل از راه دور و انتخاب كانال تلويزيوني مربوط به بانك، مشتريان ميتوانند بسياري از عمليات بانكي را كه از طريق تلفن عادي انجام مي شود پيگيري و به انجام برسانند (حسنزاده، ۱۳۸۲).

 

• دستگاه خودپرداز

يكي ديگر از روش هاي نوين در بانكداري الكترونيك، استفاده از دستگاه خودپرداز است. انجام بسياري از امور بانكي، از طريق خودپرداز امكان پذير است. با توجه به اينكه شخص با در دست داشتن كارت خود و با وارد كردن شماره رمز، بايد در محل دستگاه حضور داشته باشد، موراد ايمني آن كمتر مورد توجه قرار گرفته است.

 

• اطلاع رساني از طريق تلفن و فاكس

يكي ديگر از خدمات ۲۴ ساعته بانكداري الكترونيك استفاده از تلفن بانك ها و دريافت ايميل از بانكداري الكترونيك به اشخاص حقيقي و حقوق بانك ها در هر لحظه از شبانه روز مي باشد.

 

• بانكداري مبتني بر تلفن همراه [۵]

سامانه‌اي است كه از طريق تلفن همراه مي‌توان عمليات بانكي خود را انجام داد. در اين سامانه با نصب يك نرم‌افزاربر روي گوشي تلفن همراه بدون مراجعه به بانك و در هر ساعتي از شبانه روز مي‌توان عملياتي از قبيل دريافت موجودي حساب، انتقال وجه و پرداخت قبوض را انجام داد.

 

• پايانه هاي فروش[۶]

پايانه فروش يا‌‌ همان  POS، دستگاهي است كه براي پرداخت هزينه خريد و بدون نياز به پول نقد و با بهره گرفتن از كارت بانكي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

از روش هاي ديگر در بانكداري الكترونيكي، دستگاه فروش نقطه اي مي باشد كه به طور وسيع در فروشگاه ها و مراكز خدماتي مورد استفاده قرار ميگيرد. در اين شيوه، مشتري با بهره گرفتن از كارت هوشمند و قرار دادن آن در دستگاه و با وارد كردن رمز خود، ميتواند براي خريد كليه ي كالاها و خدمات خود به جاي پول نقد از كارت استفاده كند (ناظمي، مرتضوي، راحتي، ۱۳۸۴).

 

• وب كيوسك هايي كه قابليت پردازش كارت هاي اعتباري را دارند و جهت ارائه خدمات شهروندي كه نياز به پرداخت مبلغي دارند استفاده مي شوند.

كيوسك همگاني اينترنت نوع خاصي از ايستگاه اطلاع‌رساني الكترونيكي است كه به شبكه الكترونيكي متصل است. استفاده‌كنندگان مي‌توانند در اين ايستگاه‌ها كارهايي از قبيل خواندن نامه‌هاي